Blog dos Amigos do Arqueolóxico

Parece ser que o primeiro inquilino involuntario desta prisión foi, en 1686, o torreiro Gómez Catoira por non exercer debidamente as súas obrigas, consistentes no encendido do farol da torre de Hércules, e sí cumplir coa súa devoción, que non era outra que a malversación de fondos.

Como resulta evidente un museo que ocupa un edificio histórico, como un castelo, non so acolle pezas de maoir o menor interese, como iremos describindo neste blog. Tamén ten historia. O artigo que reproducimos a continuación foi publicado por Xesús Baños no Boletin da Asociacion.

O castelo de San Antón foi prisión política e militar, na que penaron importantes persoeiros como Malaspina e das que imos facer un breve relatorio.

Dramática foi a cadea de Gaspar Enríquez Sarmiento Sanjurjo de Valladares, que a mediados do século XVIII, ocupou un dos calabozos ao ser acusado, en unión da súa nai, do asesinato do seu pai, o marqués de Valladares, e que se deixou morrer de fame.

En 1813 ocupou unha celda da prisión Antonio de la Peña, director da publicación “El Ciudadano por la Constitución”. De 1814 a 1815 pasou polo cárcere coruñés o intelectual liberal vasco Agustín de Foronda. En 1824 foron detidos Juan Antonio de la Vega, pai de Juana de Vega, marquesa de Espoz y Mina, e Juan Esteban Lozano de Torres, ministro de Fernando VII, a quen se lle conmutou a pena de morte polo desterro a Astorga.

En 1823 prodúcese o episodio máis sanguento da historia da prisión, pois cincuenta absolutistas son asasinados a coitelo e os seus corpos botados ao mar.

Voluntario foi o encerro do Xeneral Francisco Puig Semper que tras negarse a reprimir o pronunciamento de Solís contra Mendizábal en Ponte Sigüeiro (1846), presentouse na porta do castelo para a súa detención.

En 1866 son enviados ao castelo de San Antón os prisioneiros da embarcación Maule, capturados durante a guerra que España mantiña con Chile e Perú. Dous anos despois foi detido o marino liberal Manuel Pereira.

Movida resultou a estancia, entre 1902 e 1903, do bandoleiro Mamed Casanova, “Toribio”, natural de Grañas de Sor, do que se dicía nunha copla popular: “A Mamed lo persigue la Guardia Civil, pero el bandolero, conoce el país”. Logo de ser condenado á pena de morte, recibe en San Antón a nova da conmutación da pena pola cadea perpetua e do seu traslado a Valencia.

Aínda que os nomes que nos resultan máis coñecidos son os de Villarroel, Macanaz, Malaspina ou Porlier.

O xeneral Antonio de Villarroel, primeira personalidade de renome que sufriu cadea en San Antón, era o xefe militar encargado da defensa de Barcelona ao remate da Guerra de Sucesión, entre os partidarios do rei Felipe V (Castilla, Francia) e do arquiduque Carlos (Cataluña, Aragón, Inglaterra, Holanda). A cidade foi rendida o día 11 de setembro de 1714, logo dun asedio de trece meses, e entregada ao duque de Berwick, xeneral do exército borbónico. Como lembranza desa data, o 11 de setembro, celébrase a Diada, festa nacional de Cataluña. Villarroel permaneceu no castelo de San Antón entre os anos 1716-19 e logo foi trasladado ao Alcázar de Segovia, cidade na que terminaría por establecerse, cobrando un retiro concedido polo emperador Carlos VI de Austria.

Logo tocoulle a vez a un destacado político ao servicio do rei Felipe V, Melchor de Macanaz, do que foi Secretario particular, víctima dun longo proceso que acabaría cos seus ósos en San Antón, magníficamente contado nunha obra de Carmen Martín Gaite, “El proceso Macanaz”, e a quen debemos, entre outras cousas, a creación da Biblioteca Nacional,
Macanaz, férreo centralista, partidario de reformar a Administración do Estado, a Inquisición e as relacións entre a Igrexa e o Estado, así como de primar as regalías do soberano, foi destituido de todos os cargos cando un informe secreto sobre esta cuestión foi parar ás mans da Inquisición. O seu desterro en Francia durou trinta e catro anos, durante os que escribiu incansablemente. Trala morte de Felipe V, foi nomeado por Fernando VI como Plenipotenciario no Congreso de Breda pero caído novamente en desgracia é recluido no castelo de San Antón en 1748. Gracias ás influencias de destacadas personalidades, como o Marqués de la Ensenada, foi trasladado ese mesmo ano ata o cuartel de San Francisco (coñecido despois como cuartel de Macanaz), onde permaneceu ata 1760; ese ano é liberado por Carlos III, cando contaba case noventa anos de idade.
Dáse a triste circunstancia de que o seu neto Pedro de Macanaz, Ministro de Gracia y Justicia con Fernando VII, en 1814, tamén sufriu cadea na fortaleza no ano 1822 por un delito de suborno.

O máis ilustre dos presos de San Antón, foi o marino e político italiano Alessandro Malaspina, que estivo ao servicio dos reis Carlos III e Carlos IV, responsable da máis formidable expedición científica da historia española, equiparable ás viaxes de Cook. Entre os anos 1789 e 1794, a expedición Malaspina vai percorrer os máis importantes portos da costa occidental americana, entre Cabo de Hornos e Alaska (Valparaíso, El Callao, Acapulco, Nutka…), logo de ter recalado previamente en Montevideo, Buenos Aires ou nas Malvinas. A derrota continuaría logo polas Marianas, Vavao, Manila, Sidney…
Malaspina decatouse da necesidade de acometer importantes reformas para evitar o desmembramento do Imperio Español en América; propúxolle ao rei Carlos IV algunha das súas solucións, sendo acusado polo ministro Godoy dun complot contra o Estado, e logo dun xuízo inxusto foi condenado a presidio.
Entre abril de 1796 e decembro de 1802 os muros da fortaleza acolleron a Malaspina e se non cumpliu a totalidade da pena imposta, dez anos e un día, foi porque se lle conmutou pola pena de exilio, gracias ás xestións do conde Melzi e de Napoleón Bonaparte.
Durante o seu cativerio Malaspina vai padecer a humidade e o frío do castelo, recluido na santabárbara da dereita, segundo se entra no patio, así como unha mala alimentación, responsable das doenzas de escorbuto e de beriberi que vai sufrer, pola carencia das vitaminas C e B, e que, paradóxicamente, combatera con eficacia na súa viaxe. A pesar destas penalidades a causa da súa morte non se derivou destas enfermidades, senon que vai falecer, en 1810, por mor dun tumor de colon.
A súa cadea só se vai ver aliviada pola relación de confianza que mantiña co gobernador do castelo Manuel Ochoa, co Marqués de Mos, e co capelán da fortaleza, que incluso chegou a cederlle as súas dependencias. Tan fascinante debía de ser a personalidade do prisioneiro que a pesar da prohibición permitíuselle pasear polo castelo, recibir correspondencia, e facilitáronselle libros para a súa lectura. Dada a situación política existente en España naquela época, resulta pouco probable que fose visitado por Alexander von Humboldt, na partida da súa expedición científica a América do Sur o 5 de xuño de 1799, xa que a pesar de ser sabedor de que Malaspina estaba preso no castelo, seguramente non intentaría entrevistarse con él para non poñer en perigo a partida da súa viaxe.

O último inquilino ilustre da fortaleza foi o Mariscal Juan Díaz Porlier, “O Marquesito”. Este militar, nado en Cartagena de Indias, participou con dezasete anos na batalla de Trafalgar e logo tivo unha destacada actividade guerrilleira contra os franceses durante a Guerra da Independencia, acadando o grao de coronel. Tras abrazar as ideas liberais foi condenado a prisión no castelo de San Antón en xullo do 1814. Por motivos de saúde foi parar ao balneario de Arteixo, onde ideou o pronunciamento liberal do 18 de setembro de 1815, facéndose co control da cidade da Coruña. Marchou logo cara a Santiago pero foi traicionado, detido e trasladado ao castelo de San Antón. Logo duns días, nos que ocupou a primeira celda do patio, no seu lado dereito, foi levado ao Cárcere Real e o día 3 de outubro de 1815 aforcado no Campo da Leña (chamado tamén Campo da Horca).

No ano 1960 o castelo de San Antón deixou de ser prisión e o Museo Arqueolóxico inaugurouse no ano 1968. As casamatas do patio, antigas celdas, albergan agora as coleccións de escultura medieval e de heráldica.

Este artigo foi publicado orixinalmente en castelán en dúas partes, por Amando Baños Rodríguez nos boletíns 15 e 16 do ano 2008.

As elites políticas e culturais e os medios de comunicación de que dispoñen desempeñan un papel clave na invención e reinvención das nacións. Entre un amplo número de posibilidades (cultura dos castros, celtas, romanos, suevos…), os construtores dunha identidade nacional en Galicia elixiron con preferencia a celta. Neste traballo tratamos de botar luz sobre o motivo desa elección.
Nos últimos anos a idea dunha Galicia celta seguiu arraigando a nivel popular

mentres que a nivel histórico e científico foise poñendo cada vez máis en dúbida.
Vexamos brevemente como se formulan hoxe en día eses dous puntos de vista a través de dous coñecidos autores:
O historiador Antonio de la Peña Santos é un dos representantes da corrente que se opón á idea dunha Galicia céltica:
“El mito del celtismo gallego, aunque ya presente en cierto modo en algunos escritores de la Ilustración, fue inventado por los autores de la corriente historiográfica romántica, a lo largo de la segunda mitad del siglo XIX, con el fin de dotar a estas tierras y a sus gentes de unos antepasados puros y gloriosos que les hiciesen sentir el orgullo de ser gallegos, y al tiempo, de unas señas de identidad que les permitiesen, por un lado, marcar sus diferencias con el resto de la población peninsular -preferentemente con la de Castilla-, y por otro unirse a otros pueblos atlánticos también de presunta etnicidad céltica, también de religión católica y también sojuzgados por potencias extranjeras: Irlanda, Escocia, Bretaña? La cosa funcionó a pesar de su claro carácter de falsificación histórica, y aún hoy el popular celtismo galaico es mantenido y defendido con decisión en ciertos ambientes ideológicos muy poco progresistas”.
Observemos agora a opinión do escritor e ensaísta Suso de Toro sobre o mesmo tema:

“Así aprendimos que os nosos antepasados non eran celtas, non; eran unha cousa rara e distinta para os que lle houbo que inventar un nome, ben feo: os “castrexos”. Non poño en dúbida os rasgos específicos da cultura dos castros do NO peninsular, mais arrancalos do contexto da civilización indoeuropea á que pertencen, é pura ideoloxía. É puro odio de colonizador. As culturas do bronce e do ferro das distintas áreas teñen rasgos específicos, mais a ese continuo de tecnoloxías, formas e sustratos lingüísticos os europeos chamámoslle celtas. ¿En toda Europa se lle chama celtas, excepto na Galiza. ?
¿Por que non habemos rir todos de todo? En todo caso teño moi claro que o anticeltismo que subxace nos libros de texto nos que educan aos nosos fillos, e co que abren a nosa prehistoria, é un combate ideolóxico iniciado na posguerra contra a construción dunha prehistoria propia, contra Cuevillas. O anticeltismo é un componente especifico para Galiza dunha ideoloxía integrista: o españolismo castellanista”.
Como vemos a polémica sobre a importancia dos celtas na historia de Galicia aínda non está concluída e seguirá vixente durante moitos anos.
Ademais continuamente xorden novas publicacións que volven poñer en dúbida as teorías existentes, como sucede cun recente libro de Bryan Sykes, profesor de xenética humana da Universidade de Oxford que considera que a maioría dos habitantes de Gran Bretaña e Irlanda son de orixe celta e chegaron por mar dende a península ibérica ás illas entre o 5000 e o 4000 A.C.
Neste traballo ímonos limitar a ver como xurdiu en Europa e en Galicia o interese polo celtismo entendido como explicación da orixe de diversos pobos e nacións e como se foi estendendo e asentando como un dos grandes mitos dos últimos tres séculos.
INICIOS DO CELTISMO:
En 1708 o abade bretón Paul-Yves Pezron publicou en Francia, a obra “Antiquité da nation et da langue des celtes”. A teoría de Pezron, en liñas xerais, defendía que os franceses descendían dos celtas, pobo glorioso e heroico.

Nela estuda a lingua que aínda se falaba en Bretaña, chegando á
conclusión de que se trataba da continuación directa dos antigos
galos e destacaba -sen falar aínda dunha lingua “celta”- as semellanzas entre esta e o galés.
O seu maior mérito foi que, traducida ao inglés, foi lida polo galés Edward Lhuyd, quen se inspirou nela para o seu “Archaeologia Británica”, obra inacabada que marcou o destino do celtismo moderno. Lhuyd foi o primeiro que utilizou o termo colectivo “celta” e o que, ao ocuparse de xeito sistemático da lingua galesa, sentou as bases para os estudos de lingüística e antropoloxía celtas.
Pezron afirmaba que os celtas descendían directamente de Noé a través do seu neto Gomer, fillo de Japhet, por iso inicialmente recibiron o nome de gomarianos ou gomaritas e máis tarde acabarían recibindo o nome de celtas ou galos que significa “homes valerosos”.
Neste punto, temos que recordar que para os cristiáns a historia se volvera escribir a partir de Noé pois ao Diluvio só sobreviviron Noé, os seus tres fillos, e as esposas de todos eles.
O Xénese 10:1 di: “Esta é a descendencia dos fillos de Noé: Sem, Cam e Jafet, dos cales naceron fillos despois do diluvio. Fillos de Jafet foron Gomer, Magog, Madai, Javan, Tubal, Mesec e Tiras.”
O Xénese 9:27 dinos que Jafet foi o terceiro fillo de Noé, e foi bendicido por este despois do Diluvio, prometéndolle unha longa descendencia, que se identifica coa raza branca. Sem e Cam serían, respectivamente, a orixe dos pobos semitas e africanos.
Non nos debe sorprender o interese por Jafet e Gomer xa que ao igual que os israelitas se senten descendentes de Isaac e os árabes de Ismael, os cristiáns tamén necesitaban unha figura bíblica para xustificar a súa expansión. Xa Alfonso X na súa Crónica Xeral, 3 (c.1270), sinalara: “De Gomer, fijo de Japhet, uinieron los que poblaron Galacia, e fueron por end llamados gallogreci”.

O MITO DE OSSIAN E O “RENACER DOS CELTAS”
O Tratado de Unión con Inglaterra de 1707 concitou o rexeitamento de amplas partes de Escocia, especialmente das Terras Altas que tiñan uns intereses económicos diferentes ás Terras Baixas, as cales mantiñan unha relación moito máis fluída con Inglaterra.
O 16 de abril de 1746, na batalla de Culloden, as guerras xacobitas escocesas supuxeron o fin dos antigos clans gaélicos.

Trala definitiva caída dunha Escocia independente chegou o momento de descubrir a vida arcaica das Terras Altas escocesas. O home que o conseguiu cun éxito contundente foi o poeta escocés James Macpherson (1736-1796).

Os escoceses, humillados, despois de ser aniquilados como Estado, puxéronse a buscar elementos de identidade nacional e empezaron a poñer de moda o antigo.
Entre as lendas máis populares de Irlanda e Escocia encontrábase a figura de Ossian (Oisin, en irlandés), fillo de Figal, héroe irlandés (Fionn Mac Cumhail). Ossian é, na mitoloxía irlandesa, un bardo gaélico, do ciclo de Fenian, do III século d.C. É o bardo que narraba gran parte do ciclo. Macpherson representouno como un vello poeta cego que canta no castelo derruído do seu pai.
A lenda dicía que Ossian viaxara á terra da eterna xuventude e que ao regresar puidera comprobar que o seu pai había tempo que morrera e que Irlanda estaba a converterse ao cristianismo.

James Macpherson recuperou a figura de Ossian coa publicación en 1760 de “Fragments of Ancient Poetry collected in the Highlands of Scotland” afirmando que os traducira de manuscritos gaélicos.
Os Fragmentos foron considerados restos auténticos da antiga poesía celta e foron recibidos con grande entusiasmo. Todo o mundo os lía e admiraba e o ambiente literario quedou conmocionado.
Como se pensou que se poderían recuperar outros poemas, púxose en marcha inmediatamente unha subscrición para que Macpherson puidese deixar o seu emprego como preceptor nunha familia e puidese percorrer as Terras Altas e as Illas recollendo o resto do que se cría unha tradición épica gaélica, antes de que desaparecese de todo. Macpherson, xunto cun amigo máis versado en gaélico ca el e varias cartas de recomendación dirixidas aos nobres residentes nas Highlands, viaxou por estas facendo dúas viaxes, un a principios do outono de 1760 e outra a finais da primavera de 1761, recollendo textos manuscritos e anotando cancións de fontes orais.
Con eses materiais e unha ampla “reconstrución creativa” presentou, en 1762, despois do seu regreso a Edinburgo, a primeira parte do resultado da súa misión nun libro titulado “Fingal, an Ancient Epic Poem, in 6 books; together with several other Poems, composed by Ossian, the son of Fingal; translated from the Gaelic”. Estes poemas foron recibidos aínda con maior alborozo e convertéronse nun best seller do seu tempo. A demanda das súas obras foi inmensa e a fama de Macpherson como tradutor e sabio estendeuse rapidamente non só por Gran Bretaña senón por toda Europa.
Ao ano seguinte, en 1763, publicou “Temora, in eight books, with other Poems, by Ossian”. Tivo tamén unha boa acollida aínda que non co mesmo grao de entusiasmo que tiveran as obras precedentes xa que se empezaba a estender a sospeita sobre a autenticidade destas poesías.

Seguiu publicando traducións durante os dous seguintes anos, que tiveron varias edicións, culminando o seu traballo coa edición da colección completa, “The Works of Ossian”, en 1765.
Macpherson foi apremiado para que mostrase os manuscritos orixinais e como non podía achegar probas claras insistiu en que reproducira vellos textos gaélicos escritos despois de séculos de tradición oral. Un dos primeiros en sospeitar sobre a verosimilitude dos textos foi Samuel Johnson (1709-1784), que na súa obra “A journey to the Western Islands of Scotland?, publicado en 1775, narra como descubriu que a poboación era case analfabeta aínda que existise unha forte tradición oral. Chegou á conclusión de que MacPherson creara Ossian utilizando vellas baladas mesturándoas coa súa propia imaxinación. A polémica continuou ata principios do século XIX, con discusións sobre se os poemas se baseaban en fontes irlandesas, en fontes escritas en inglés, en fragmentos gaélicos refundidos no texto de Macpherson como concluíu Samuel Johnson ou en tradicións orais en gaélico escocés como afirmaba o propio Macpherson.
As discusións sobre a autenticidade estendéronse durante 60 anos despois da súa publicación. Converteuse nun tópico de conversación en círculos privados e os defensores e detractores da obra enleáronse en ásperas disputas.
A pesares de que a verdade nos é descoñecida, os estudosos modernos tenden a crer que Macpherson recollera realmente baladas gaélicas de Ossian, pero que as adaptou á sensibilidade contemporánea, alterando o carácter e as ideas orixinais e introducindo moito material propio. Moitos opinan que a cuestión da autenticidade non debería ocultar o mérito artístico e o significado cultural dos poemas xa que o interese por Ossian se estendeu por toda Europa. Verdade ou mentira o que non se pode negar é o grande impacto de Ossian na formación do romanticismo.

Dende entón a celtomanía xa non se detivo. En Inglaterra fundáronse ordes druídicas, que facían fantasiosas celebracións do solsticio no supostamente céltico Stonehenge. E a moda estendeuse rápidamente a outros países. Un dos produtos desa moda foi a ópera de Vincenzo Bellini, “Norma”, estreada en 1831 na Scala de Milán onde figuran todos os tópicos do celtismo: os druídas, os bosques sagrados, os bardos, as sacerdotisas, os guerreiros galos, a pedra sagrada, o visgo e a cacharela.
Mentres tanto en Alemaña, Johann Gottfried Herder, amigo de Goethe, escribiu un ensaio titulado “Extracto dunha correspondencia sobre Ossian e as cancións de antigas xentes”, nos inicios do movemento “Sturm und Drang” (tempestade e ímpeto), movemento literario que anticipaba o romanticismo ao reclamar unha concepción nacional para a arte e reivindicar a exaltación do individualismo e os sentimentos como fonte de inspiración. Desenvolveuse durante a última metade do século XVIII sucedendo e opoñéndose á Ilustración alemá ou Aufklärung e constituíndose en precedente do posterior Romanticismo. Trátase dunha reacción contra o que era visto como unha excesiva tradición literaria racionalista.

Herder, ao igual que moitos outros, cría na autenticidade dos poemas de Ossian, deixouse influír por Macpherson e converteuse en admirador das obras de Shakespeare ao que consideraba un revolucionario xa que rompera cos moldes clásicos do teatro afastándose do canon establecido de espazo, tempo e acción.
As obras de Ossian traducíronse moi pronto a case todos os idiomas europeos e tiveron numerosas edicións.
Inspiraron artistas por todas as partes e animaron outros escritores a buscar en Alemaña e Escandinavia o seu pasado nórdico o que empezaron a considerar tan digno de louvanza como o pasado romano e grego. Mesmo atraeu a atención de Napoleón do que se di que levaba a tradución italiana do libro con el nas súas campañas.
Tampouco os pintores foron alleos a esta moda e entre os cadros máis coñecidos figuran o do pintor danés Nicolai Abildgaard, “Ossian” (1782), o de François Gerard, “Ossian evoca as pantasmas ao son da súa harpa” (1801), o de Girodet, “Ossian recibe as almas dos heroes mortos pola patria” (1801) e os de Ingres, “O sono de Ossian”, (1813) e “As cancións de Ossian” (1811-13).

A obra influenciou moitos escritores, incluíndo a un mozo Walter Scott (1771-1832), a Lord Alfred Tennyson (1809-1892) compositor de baladas inspiradas no mito de Ossian e a J. W. von Goetthe, cuxa tradución dunha parte das obras de Macpherson figura nun dos libros máis importantes do prerromanticismo, “As desventuras do mozo Werther” (1774). Nela o personaxe Werther afirma que  “Ossian desprazou no meu corazón a Homero”.

Esta última obra foi a primeira novela representativa da literatura alemá moderna e converteuse no modelo de moitas narracións de “Entusiasmo”; fomentou o gusto por “o absoluto”, xa sexa en amor, arte ou pensamento e influíu en todos os escritores contemporáneos.
Herder constitúe un dos piares do movemento romántico, que lle debe algúns dos seus conceptos fundamentais, como o de “Volksgeist” (xenio do pobo), motor e sentido profundo da historia e das expresións artísticas e culturais dos pobos.

Thomas Jefferson (1743 – 1826) o terceiro presidente dos Estados Unidos de América, entre 1801 e 1809, e o principal autor da “Declaración de Independencia dos Estados Unidos” mantivo correspondencia con Macpherson pedíndolle unha copia manuscrita en gaélico dos poemas de Ossian que nunca recibiu.
En Italia Giacomo Leopardi (1798-1837) co “Canto Nocturno dun Pastor Errante de Asia”, bebeu do repertorio de Ossian para extraer temas e suxestións.
En España o primeiro tradutor de Macpherson foi o avogado valisoletano José Alonso Ortiz (Obras de Ossian -1788), logo seguiron Pedro de Montegón (“Fingal” e “Temora”, 1800) e máis tarde o pai Marchena (1804). Juan Francisco de Masdeu, xesuíta, defendeu na súa “Historia Crítica de España e da Civilización Española” (1790) que tanto iberos coma celtas eran aborixes da Península e que dende ela partiron cara a Europa. Foi o coñecemento de Macpherson no seu exilio francés o que introduciu a Espronceda na estética do Romanticismo. Desta época procede o “Himno ao sol”.
EN GALICIA
Imos referirnos seguidamente ao inicio das teorías celtistas en Galicia e ao seu devir ata principios do século XX.
Nas obras dalgúns eruditos, sobre todo, relixiosos do século XVIII, como Vide, Flórez e na obra de Cornide, aparecen por primeira vez os celtas, pero simplemente como un pobo máis dos que chegaron a Galicia. Ata entón a historiografía tradicional recorrera a heroes troianos, fenicios ou gregos facéndoos fundadores dalgunhas cidades galegas como nos casos de Tui (Tyde) ou Pontevedra (Teúkros).
A incorporación dos celtas como elemento crave para explicar Galicia foi obra do historiador liberal Vera e Aguiar, quen afirmou na súa “Historia de Galicia”, escrita en 1832 (aínda que se publicou en 1838), que Galicia era o auténtico berce orixinario dos celtas, de todos os celtas europeos, ata o punto de soster que “está fóra de dúbida de que os nosos celtas son os antepasados dos francos e non ao revés”.
Era a forma de refutar as teses do catalán Masdeu, que sostivera uns anos antes que os celtas eran orixinarios de Cataluña. A reivindicación do bo nome de Galicia era o obxectivo central da obra de Verea. A partires desta explicación, a identidade galega tivo un compoñente esencial na afirmación de que a súa poboación orixinaria era celta.
Como sinala Alfonso Mato: “A partir de Verea os celtas acadarán unha presenza singular na nosa historiografía e na nosa cultura, e con Murguía pasarán a converterse no mito fundador da comunidade, nun elemento diferenciador esencial da nación galega. Pero serán outros celtas, como outros tamén son os que hoxe están presentes nos libros de historia, porque o celtismo non pode pode ser entendido como un mito unitario que vai pasando dos escritores dun século aos doutro, senón que, como todos os temas históricos, está suxeito a rupturas e continuidades”.
Os postulados de Verea serán seguidos case ao pé da letra por Martínez Padín e convertidos en bandeira de reivindicación política por Antolín Faraldo (1842).
Tanto Verea e Aguiar, coma Martínez Padín formaban parte do grupo de intelectuais galegos que neses anos, concretamente en 1840, se unen coa finalidade de lograr o recoñecemento dunha provincia única para Galicia que o ministro Javier Burgos dividira en catro en 1833. Para iso contaron con unha importante rede propagandística formada por unha quincena de xornais que exaltaban os elementos célticos do pobo galego. Historiadores e escritores como os citados e Antolín Faraldo defendían a importancia do celtismo e o druidismo (a relixión dos pobos celtas), acoutaban xeograficamente o territorio da “Céltica Hispánica” ou investigaban as orixes gaélicas do idioma galego.

Precisamente, Antolín Faraldo, un confeso revolucionario, dirixiu co apoio de varios xefes militares unha revolución galeguista que finalmente foi derrotado e os seus dirixentes militares fusilados o 26 de abril de 1846 na vila de Carral.
Durante eses anos seguen aparecendo outras publicacións que se mergullan na orixe da poboación galega. Así, José Montero e Aróstegui publica en 1858 a súa “Historia e Descrición del Ferrol” e baséase en certos nomes de localidades como Gomariz para chegar á mesma conclusión que Alfonso X ou o abate Pezron en Francia, é dicir, que o noso primeiro antepasado foi tamén Gomer.
O celtismo convértese en doutrina política de base claramente racista en Fulgosio (1865): “…y es injusto e infundado agravio a nuestros padres, que por celtas é iberos eran aryos, el compararlos con el salvaje de América, a quien Dios va haciendo desaparecer de la haz de la tierra. Jamás el americano, salvaje o a medio civilizar, de sangre inferiorísima a la blanca, supo hacer frente con éxito a un puñado de esforzados aventureros europeos; al paso que Roma necesitó su mejor general y más grande hombre, César, para señorear las Galias, hallando increíble resistencia en España, cuya conquista le costó dos siglos y torrentes de sangre!”
Como sinala Peña Santos baseándose en varios autores: “La historiografía romántica gallega se asentará ideológicamente en una búsqueda, consciente o inconsciente, de los fundamentos del hecho diferencial gallego. No se tratará ahora tanto de hacer de la población de Galicia la más antigua de la Península sino que lo verdaderamente importante será que esa población sea diferente, sobre todo frente a la castellana, diferencia que forzosamente habrá de ser de índole racial. Para marcar ese antagonismo se inventará el celtismo, que se convertirá inmediatamente en el elemento nuclear sobre el que se hará pivotar toda la Historia de Galicia” .

Pero serán Manuel Murguía e o “bardo” Eduardo Pondal os verdadeiros impulsores do ideario galeguista de raíz céltico. O primeiro foi quen elevou o hipotético celtismo de Galicia á categoría de auténtico dogma histórico.
Murguía rectificou a Verea sostendo que os celtas non é que fosen orixinarios de Galicia, senón que eles foron os auténticos conquistadores de Galicia, é dicir, que se trataba dun pobo externo, procedente directamente de Europa, que se asentou sobre un territorio ao que logo os romanos chamaron Galicia, en virtude dun proceso de invasión que acabou por someter ao seu ditado a poboación preexistente.
Tal como sinala Ramón Villares: “Para decilo por boca do propio Murguía, “o celta é o noso único, o noso verdadeiro devanceiro”. ¿Porqué sostivo Murguía de forma tan rexa a natureza céltica da etnia galega? Desde logo, non foi porque fixese especiais pesquisas de carácter arqueolóxico ou antropolóxico sobre o pasado galego. O celtismo murguiano ten o seu fundamento nos textos de autores grecolatinos e, sobre todo, na influencia que a historiografia francesa exerceu sobre a sua obra, desde os irmáns Thierry ata o conde de Gobineau. Apuntarse a unha explicación racista (no senso máis descriptivo que esta palabra ten no século XIX) das orixes do pobo galego era estar á moda intelectual do momento. …”Os celtas, en tanto que pobo europeu, da familia ariana, emparentaban aos galegos cos pobos máis exitosos da Europa do seu tempo e, sobre todo, establecía unha clara diferencia respecto dos pobos de maioría semita que moraban no resto da peninsula ibérica. Ter aos celtas por devanceiros era dispoñer dun antepasado ilustre e distinto, ademáis de ser claramente superior. Ademáis, era un devanceiro que apenas experimentara mudanzas co paso do tempo, porque, como decote observa Murguía, a fasquía dos paisanos que o patriarca vía nas feiras galegas do seu tempo asemellábase moito á descripción que os textos antigos facían dos celtas.

Gracias ao celtismo, Murguía puido predicar a existencia dunha “nacionalidade galega”, que tiña máis semellanzas cos habitantes de Bretaña ou País de Gales, que cos da España mediterránea. O corolario desta afirmación era doado de establecer: as fronteiras políticas establecidas na formación da España moderna non respondían á unicidade étnica dos seus habitantes. Unha parte deles, os de orixe celta eran diferentes e estaban por riba das fronteiras administrativas. A importancia que esta apelación ao celtismo tivo para a formulación da ideoloxía do rexionalismo galego foi enorme, como teñen demostrado os estudios de Máiz e de Beramendi. No texto que escribiu Murguía para refutar as teses antirexionalistas de Sánchez Moguel asevera o noso historiador que os “pobos do noroeste”, en razón da sua historia, lingua e sentimentos, constituen unha “nación con caracteres propios, claramente distinta dos que configuran o Estado español”.
Influido por “O libro das Invasións”, unha serie de relatos épicos dos heroes irlandeses, Murguía, mergúllase nas tradicións e arqueoloxía galega en busca dunha identidade celta. A súa enciclopédica obra “Historia de Galicia” é unha mostra diso. Para Murguía, os celtas eran a raza superior, a raza aria, creadora da civilización occidental.
Se ben Murguía sinalara en “Os Precursores” que “así como é certo que lingua distinta acusa diversa nacionalidade, así necesítase conservar a súa lingua para que a nacionalidade persevere”.
A pesar da importancia que Murguía lle outorga á lingua, non debemos pensar que esta constitúe o centro da súa argumentación acerca da nación. O eixe da argumentación nacional muguiana é, en realidade, a raza, e dela derivan o resto dos elementos orgánicos que constitúen un pobo, incluído o idioma.
Nos seus estudos cree achar as similitudes lendarias, toponímicas e mesmo raciais de Galicia e outras nacións celtas como Irlanda, Bretaña ou Escocia. Son enormemente interesantes as súas investigacións sobre os parecidos entre os nomes dos lugares sagrados das nacións celtas. No plano arqueolóxico céntrase na similitude de armas ou ornamentos. Deste modo compara, por exemplo, uns torques achados en Galicia con outros expostos no museo arqueolóxico de Dublín. Pero onde pon unha maior énfase é nas crenzas e rituais que aínda hoxe se practican na Galicia rural. Por exemplo, o mito da Santa Compaña, unha comitiva de almas en pena que vagan polos bosques, e que segundo el se repite noutros lugares de forte tradición celta. Tamén a existencia de meigas ou mulleres sabias é para Murguía unha reminiscencia das antigas druidesas.
A idea de Murguía é que os galegos somos celtas que recibimos o reforzo doutra raza aria, a sueva. Fronte aos casteláns que se contaminaron con elementos semíticos, os galegos mantiveron a pureza aria. E é que as diferenzas biolóxicas entre os humanos xeran distintas razas e estas crean a súa propia cultura de acordo coas potencialidades que levan inscritas no sangue. Por iso hai razas e culturas inferiores fronte a razas e culturas superiores, e por iso é tan importante que as razas superiores non se contaminen coa mestura doutras inferiores.
Para Murguía a “celticidad” é o elemento esencial da identidade galega e non se cansa de dar argumentos e xustificacións para apoiar este status especial de Galicia.
En 1888 publica a súa obra “Galicia” onde os celtas ocupan un lugar prominente dedicándolles o Capítulo II da obra. Na súa opinión, Galicia estaría poboada, antes da invasión celta, por cavernícolas semihumanos: “Gracias que sea dado presumir que eran pocos y fueron pronto despojados”.
A continuación tivo lugar a fundación da patria galega da man dos celtas arios: “El día en que las tribus célticas pusieron el pie en Galicia y se apoderaron del extenso territorio que componía la provincia gallega, á la cual dieron nombre, lengua, religión, costumbres, en una palabra, vida entera, ese día concluyó el poder de los hombres inferiores en nuestro país”.
Seguidamente ve como unha mostra inequívoca do celtismo os monumentos megalíticos: “Todo dice, por lo tanto, que el celta se apoderó de Galicia como verdadero vencedor; esto es, por entero y para siempre. Él cubre durante los siglos nuestro territorio, es su verdadero poseedor: sus hijos acampan todavía en los mismos lugares que ellos le dieron por patria. (?) Los mismos monumentos prehistóricos pueden adjudicársele sin temor, al menos en su mayor parte. Nada hay en nuestra antigüedad que de ella no venga ó con ella no empiece. El celta es nuestro único, nuestro verdadero antepasado”.

Cando se refire ás lendas irlandesas di que hai que ter en conta que: “palpita un algo real y efectivo superior a los hechos imaginarios de que se supone derivan. No deben desdeñarse: gracias a ellas sabemos que los conquistadores pertenecían a la raza de Gael, que de las costas gallegas partieron (?)”
En clara sintonía co seu ideario celtista, Murguía será o primeiro en intentar, por todos os medios posibles, facer coincidir a actual localización das principais vilas e cidades de Galicia con antigos asentamentos “célticos”, os castros. Como sinala Antonio de la Peña Santo, á luz da nova ideoloxía, xa non era tan honroso para unha cidade ser fundada por un heroe grego ou un patriarca bíblico; agora era preciso buscar uns fundadores máis acordes coa nova e peculiar forma de ver as cousas. Toda cidade que se prezase tiña que ter o seu pasado celta, e se non había resto ningún que permitise aventurar a presenza dun poblado castrexo -sempre se identificou os celtas cos habitantes dos castros- no seu seo, pois se inventaba e asunto concluído. Isto é, nin máis nin menos, o que fai Murguía con Pontevedra, cando critica a forma en que foi considerada colonia grega: “…tomando a los celenos por helenos, hicieron de una tribu céltica un pueblo griego…”.
Murguía tamén participou na chamada “Cova Céltica”. Xurdíu na Coruña, na libraría de Eugenio Carré Aldao e converteuse nun centro cultural que desempeñou un importante papel no proceso de construción dunha identidade galega ao converterse nun activo núcleo de defensa do celtismo. Os seus integrantes apaixonáronse pola mitoloxía, a arqueoloxía misteriosa, o orientalismo ou a busca da Atlántida.
Murguía unía, a súa importante categoría intelectual, o recoñecemento unánime das máis altas institucións galegas cara á súa persoa. Dende o seu posto de Presidente da Real Academia Galega, xunto ao resto dos integrantes da Cova Céltica, institucionalizará o celtismo como unha doutrina indisoluble do seu modelo nacionalista. O e os seus afíns lograrán que o celtismo se oficializase ao entrar a formar parte do himno galego e que se convertese en dogma, símbolo e bandeira de Galicia.
O único que ousou opoñerse a estas teses dende o punto de vista historiográfico foi o historiador Celso García de la Riega que, na súa “Galicia Antiga” escribiu: “La afirmación de que la población primitiva de Galicia anterior a la colonización fenicia, pertenecía a la raza de los celtas, ni aún merece los honores de la discusión por hallarse en pugna no sólo con los elementos históricos y científicos que había cuando ha sido emitida, sino también con los encontrados posteriormente”.
Ese mesmo autor, cando volva aparecer a reimpresión do segundo tomo da “Historia de Galicia” de Murguía, volve enfrontarse a el chegando a cualificalo de “historicida”: “Murguía, pues, se ha dedicado a historiador , sin comprender bien la delicada importancia moral de tal sacerdocio y sin poseer todas las facultades y elementos necesarios para cultivar la ciencia. No es de extrañar que haya cometido tantos desaciertos: su desconocimiento de ciertas materias que se relacionan con la historia y su temeridad rebosan en todos los capítulos de su obra”
Nunha páxina riñe agriamente ao malogrado Martínez Padín por cualificar de célticos aos castros e na seguinte di que “con razón se atribuyen los castros a los celtas, a simple vista y aún de memoria, resuelve por adivinación lo que los filológos más esclarecidos encuentran oscuro, y sentencia “velis nolis” cuales gallegos son de raza celta, semita, griega, romana o germánica, pero en otro sitio se encara con el antropólogo Broca y le dice que los caracteres físicos son de más difícil investigación que los lingüisticos, sin perjuicio de ocultarnos cuidadosamente qué condiciones del idioma gallego sirven de fundamento para decretar que en su formación obedeció a las leyes de las lenguas celtas. “Mera palabrería”?
Na poesía galega será Eduardo Pondal (1835-1917) no que deixen máis pegada os poemas de MacPherson e o celtismo de Manuel Murguía, como sucede en “Queixumes dos pinos” (1886).

Eduardo Pondal identificou ata tal punto a súa patria co fogar de Breogán, que na súa obra apenas aparece o nome de Galicia. Renunciou pronto á súa profesión de médico e dedicouse dende entón á poesía. Na súa cidade natal, a Coruña, na xa mencionada “Cova Céltica”, Muguía deulle a coñecer os poemas osiánicos de Macpherson. Pondal viuse a se mesmo no papel de bardo da nación galega, como guía espiritual e intérprete do destino de Galicia: pobo de bardos, froito das mesmas entrañas do heroico e místico patriarca Breogán.
Cunqueiro ironiza sobre esta obra á que cualifica de poemas ossianicos: “Claro Pondal non sabía celta e tiña que inventar nomes para os celtas ¿que fai? colle os nomes das aldeas de Bergantiños, da Terra de Xallas, de Ponteceso, de Carballo, de Camariñas, de Xornes, e estos nomes de lugares, estes nomes de bosques ou estes nomes de montes ou de ríos transfórmaos en nomes de celtas, en nomes de fermosísimas rapazas, em nomes de grandes reises, hai un pinar que se chama Gundar, bueno pois entón vai Pondal e inventa unha fada que se chama Gundar que tem o cabelo de ouro… en fin á parte de mesturar com eles nomes como o de Fingal, um dos heroes típicos dos poemas macphersonianos, e entón de aí vén xa esta incontenible riada: os galegos somos celtas…”
En 1891 tiveron lugar en Tui os primeiros Xogos Florais de Galicia que se denominaron así porque xa non ían ser dunha cidade senón de toda Galicia. Foron promovidos polos rexionalistas galegos e neles propuxéronse utilizar unicamente o galego, mesmo nas conversacións entre eles, aínda que poucas veces cumpriron co que previran.
Nos Xogos Florais da Coruña de 1861 nacera a poesía en galego e nos de Tui naceu a prosa cos discursos de Murguía e Brañas.
Nese momento histórico queremos destacar a importancia que adquirira o celtismo entre os intelectuais galegos do momento.
Murguía no discurso que pronuncia nos Xogos Florais de Galicia o día 24 de xuño de 1891 recorda a figura de Moisés e a chegada á Terra Prometida. “e vede como pasado o noso deserto, xa sona para nos, lonxe, moy lonxe o romor d’as olas d’o mar Roxo; xa temos as táboas da nosa ley e froreceu a vara d’Aaron; xa saímos da casa de servidumbre, no mês da nova colleita; xa estamos ô pe do Xordan, e a nosas tendas levántase baixo o ceo da terra prometida”.
Murguía insiste como insistirán os nacionalistas da Xeración “Nós” en ver as diferenzas entre a España celta e a central e meridional. No mesmo discurso sinala que “A nosa poesía ten por musa o sentimento, mentras qué a da España central e meridional, soyo a imaxinación”.
Durante ou seu discurso seguirá informando sutilmente os oíntes que o galego é totalmente europeo, a diferenza de boa parte dos españois que aínda seguen influídos pola raza semítica.
“Esta terra aínda xunta por verdadeiro milagre geologico a das islas británicas, tem como xa fixeron nota-los sabios, unha flora e unha fauna europea. E posto que dades, com’é xusto, tanta importancia ô feito da raza e do medio ambiente, confesade que si o home vive na terra que lle compre, sa raza ariana que aquí fixo asento seguéu o país, o home destas terras é por enteiro europeo”
Remata o seu discurso recordando a existencia en Galicia da tumba do apóstolo Santiago que mantén a Galicia afastada das sombras semíticas que aínda se manteñen en España: “Pensemos que n’en valde temos en Galicia os restos daquel celeste guerreiro, enemigo da xente de Mahoma” Homes europeos, homes de Cristo, a victoria está por nos. Os homes do Koran, os semitas que inda erran como sombras po-las terras d’España soyo importan porque son un perigo e un estorbo”.

O discurso de Murguía foi publicado por varios medios, incluída “La Voz de Galicia” e acadou moito eco en toda España. O gran político e orador Emilio Castelar pronunciou un discurso no Congreso para rebater as afirmacións de Murguía. Vexamos o parágrafo que máis nos interesa:
¡Oh! ¿no da pena ver que en la dulce, blanda, y melodiosa y suave Galicia, tan patriota, tan española, tan enemiga de todos nuestros enemigos, la maravillosa Galicia del Puente de San Payo, de los grandes batallones literarios, de la música y de la poesía del alma, tierra de toda nuestra predilección y de todas nuestras devociones, hay todavía un escritor amigo de los dos, del Sr. Presidente del Consejo y mío, (el Sr. Murguía) un escritor insigne, que nos diga que los gallegos han sido conquistados, que se van a ir con los portugueses y que nosotros somos semitas y árabes que llevamos la cimitarra y que los sometimos por la fuerza, cuando los queremos como hermanos mayores con todo nuestro corazón”?
Por outra parte, a obra gañadora dos Xogos Florais titulada “Desperta” refírese a Galicia e a súa necesidade de que tome conciencia de se mesma, e como non podía ser doutro modo, o seu autor, o escritor e xornalista Eladio Rodríguez González refírese á condición céltica de Galicia.
Vexamos uns versos:
“Céltica inspiración, musa que dórmes
O sono da inominia, acurrunchada
No mesmo leito ond’hoxe s’espriguizan
As nósas máis risonas esperanzas;…?
¡Désperta d’unha ves, céltica musa,
Qu’é tempo xa que despertando vayas!
Desperta d’unha ves, para qu’entros hinos
D’as vencedoras e trunfales marchas
Escoitemol-os cántecos guerreiros
Qu’os indomabres celtas entoaban
No fragor das conquistas viutoriosas…
Un dos principais rexionalistas, Salvador Cabeza de León, le tamén un poema por el composto e o seu tema tamén ten referencias celtas.
¿Qué ten a céltica virxen?
¿Porq u?a todas partes xira
os ollos d?a cór d?o ceo,
a nobre cabeza erquida?
Con estes últimos versos dou por finalizada esta versión sobre o inicio do celtismo en Europa, España e Galicia.
Na medalla conmemorativa dos Xogos Florais de Galicia de 1891, aparece a frase dos evanxeos: “Xorde et Ambula” que dixo Cristo ao resucitar a Lázaro, que sería logo o lema dos rexionalistas galegos e que tomaría Brañas para o seu poema, Coma nos, eles:
¡Ergue, labregol ¡Érguete e anda!
¡Coma en Irlanda! ¡Coma en Irlanda!